مستند «دیافراگم» هر چند در لایه رویی تلاش دارد تا به سیر تاریخی ورود دستگاه فونوگراف به ایران بپردازد، اما آنچه در زیر متن فیلم پنهان است تحولات اجتماعی و فرهنگی است که به واسطه ورود یک دستگاه مدرن به کشور رخ می‌دهد.
مستند سینمایی دیافراگم به تهیه کنندگی و کارگردانی جواد وطنی و از محصولات مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویا نمایی این روزها در گروه سینمایی هنر و تجربه واز طریق سایت هاشور در حال اکران است
این مستند نگاهی دارد به چگونگی ورود دستگاه فونوگراف به ایران در زمان قاجاریه و فرایند ثبت و ضبط صدای ایرانیان بر روی این‌دستگاه و در ادامه تبدیل شدن آن به گرامافون برای ضبط قطعات موسیقی.
فیلم هر چند در لایه رویی تلاش دارد تا به سیر تاریخی ورود دستگاه فونو گراف به ایران بپردازد اما آنچه در زیر متن فیلم پنهان است تحولات اجتماعی و فرهنگی است که بواسطه ورود یک دستگاه مدرن به کشور رخ می‌دهد.
در نظام تجدد آمرانه که در دوره قاجاریه و بعد پهلوی اجرا می‌شد دستگاه‌ها و مظاهر مدرنیته توسط حاکمیت و فقط با هدف استفاده شخصی شاهان و درباریان وارد کشور می‌شد و بعد آرام ارام گسترش پیدا می‌کرد و در دسترس همگان قرار می‌گرفت.
فیلم به خوبی نشان می‌دهد که هرچند دستگاه‌های فونوگراف و گرامافون و حتی بعدتر نوار کاست توسط دولت وارد کشور شد اما توسعه و گسترش استفاده از آن توسط مردم افزایش پیدا کرد در این میان بودند گروه‌های متحجر و تندرویی که با هر مدرنیته‌ای مخالف بودند و از همه توان خود استفاده می‌کردند تا محدودیت ایجاد کنند و حتی به دستگاه حاکمیت وقت نیز فشار می‌اوردند تا با وضع قوانینی این محدودیت را شکل قانونی بدهد دولت مستقر نیز هم با هدف کنترل بیشتر و هم کم کردن فشار گروه‌های فشار که بعضا به مراکز سنتی قدرت متصل بودند دست به وضع قوانینی محدود کننده می‌زد مانند قانون لزوم کسب مجوز برای شعر و موسیقی که در سال 1308 و در دوره پهلوی اول وضع شد.
اما این قوانین هرچند توانستند در راه تولید و عرضه موسیقی دست انداز ایجاد کنند اما به مدد رشد تکنولوژی و همچنین مقاومت هنرمندان، هر گز نتوانست که کاملا ساخت موسیقی و شعر را متوقف کند.
نکته دیگری که دیافراگم به آن پرداخته توجه به یک اصل قدیمی در جهان عرضه و تقاضا در بازار است و ان لزوم به روز بودن تولید هنرمندان به عنوان تولید کنندگان محصولات و کالاهای فرهنگی است در دوره‌ای که بدلیل حضور کاست ضبط صدا دیگر استفاده از صفحات گرامافون مقرون به صرفه و امکان پذیر نبود بساری از شرکتهای تولید کننده صفحات نمی‌خواستند این مقوله را بپذیرند و مقاومت اشتباهی انجام دادند نتیجه آن شد که گروهی از انها به ورشکستی رسیدند و یا تعدای از انها نیز با تغییر فعالیت خود به تولید ملامین و کاسه بشقاب روی اوردند .
علی زادمهر روزنامه نگار و منتقد سینما